Διαδρομές

Οι οικισμοί της κρητικής υπαίθρου

Γιώργος Κώνστας

12 Δεκεμβρίου, 2020 10:32 πμ

0

Ποια ήταν η μορφή και η εξέλιξη των οικισμών της Κρήτης από τον 13ο αιώνα μέχρι σήμερα; Πώς ήταν διαμορφωμένες οι κατοικίες των Κρητικών και ποιο το οικιστικό απόθεμα που έχει απομείνει σήμερα; Σοβαρές απαντήσεις πάνω στα παραπάνω ερωτήματα δίνονται στο βιβλίο “Κρήτη: Οι οικισμοί της υπαίθρου” που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Πολυτεχνείου Κρήτης, σε επιμέλεια του καθηγητή Αρχιτεκτονικής κ. Νίκου Σκουτέλη.

Παράλληλα οι δουλειές των τεσσάρων επιστημόνων Χαράλαμπου Γάσπαρη, Νίκου Ανδριώτη, Δέσποινας Διμέλλη και του ίδιου του επιμελητή που παρουσιάζονται ξεχωριστά από τις σελίδες του βιβλίου προσφέρουν ένα πλούτο γνώσεων σε οτιδήποτε έχει να κάνει με τη ζωή και την καθημερινότητα των κατοίκων του νησιού τα τελευταία…800 χρόνια.
Τα “Χ.Ν.” μίλησαν για την έκδοση με τον επιμελητή κ. Νίκο Σκουτέλη.

Διαβάζοντας το βιβλίο σας διαπιστώνουμε ότι δεν απευθύνεται μόνο σε αρχιτέκτονες, πολιτικούς μηχανικούς αλλά μπορεί να διαβαστεί από τον οποιοδήποτε επιθυμεί να γνωρίσει καλύτερα την Κρήτη. Ήταν αυτός ο στόχος σας;

Ως προς το ύφος της γραφής καλύπτει τον καθένα. Χρησιμοποιεί επιστημονική ορολογία που είναι κατανοητή στο μέσο πολίτη. Δεν είναι επιτηδευμένος ο λόγος σε κανένα από τους 4 συγγραφείς. Η δικτύωση των οικισμών, οι αυξομειώσεις στον πληθυσμό από τον 13ο αιώνα μέχρι πρόσφατα στην Κρήτη, αφορούν ολόκληρο το νησί. Οι μελετητές βρίσκουν μια συνάφεια των εγκαταστάσεων στην Κρήτη από την αρχαιότητα μέχρι το μεσαίωνα. Στης συνέχεια διαπιστώνουμε ένα κενό από τον 4-5ο αιώνα μέχρι το 1100, που πέρα από τις λίγες γνώσεις για τις πόλεις των Χανίων και του Ηρακλείου, την οργάνωση της άμυνας στις επαρχίες με τα βυζαντινά φρούρια δεν γνωρίζουμε τους όρους της κατοίκησης στην ύπαιθρο. Ότι γνωρίζουμε προκύπτει μόνο από εικασίες. Ως προς το αν αυτός ήταν ο στόχος μας μπορώ να πω ότι η κατοικία, οι οικισμοί αποτελούν ένα εξαιρετικό τρόπο να γνωρίσεις τον τρόπο οργάνωσης, τις συνθήκες διαβίωσης, την καθημερινότητα των κατοίκων μιας περιοχής.

Περιγράψτε μας τις θεματικές που αναπτύσσουν οι 4 συγγραφείς;

Μια πυκνή πληροφόρηση για τα πράγματα της Κρήτης ξεκινάει με την κατάληψη της από τους Ενετούς (συνθήκες ζωής, τρόπος οργάνωσης των σπιτιών, των χωριών, διοικητικές ευθύνες κα). Αυτά τα ζητήματα τα έχει μελετήσει ο Χαράλαμπος Γάσπαρης ο πιο σημαντικός μελετητής του 13ου,14ου, 15ου αιώνα για την Κρήτη. Έχει καταφέρει να συγκεντρώσει υλικό από πολλές έρευνες δίνοντας μια ευρύτητα και μια πιο πυκνή πληροφόρηση των μορφών κατοίκησης και της οργάνωσης των χωριών γιατί δεν ήταν ένας ενιαίος πυρήνας παντού. Πχ. Είχε να κάνει με το αν το χωριό προϋπήρχε από τη Βυζαντινή περίοδο, αν είχε ιδρυθεί λόγω της εγκατάστασης ενός φεουδάρχη, αν ήταν μετόχι από κολίγους. Όλα αυτά περιγράφονται από τον Χ. Γάσπαρη ώστε να αντιληφθούμε πως δημιουργήθηκε το αρχικό κύτταρο των χωριών που γνωρίζουμε σήμερα.
Ο Ν. Ανδριώτης από την άλλη έχει μελετήσει στατιστικά τους πληθυσμούς Ανατολική Κρήτη κυρίως αλλά και με υλικό από Χανιά και Ρέθυμνο για τη Δυτ. Κρήτη! Μας παρουσιάζει τη δυναμική για τον πληθυσμό της Κρήτης, τις εσωτερικές μετακινήσεις, τη μετανάστευση προς και από το νησί, την εγκατάλειψη των οικισμών της υπαίθρου. Η Δέσποινα Διμέλλη μας φέρνει στη σύγχρονη εποχή και μας δείχνει πως την τελευταία δεκαετία υπάρχει ένας ελάχιστος δείκτης επανακατοίκησης των οικισμών. Επειδή το οδικό δίκτυο του νησιού είναι πυκνό και καλύπτει κάθε γωνιά του, μας δείχνει πως μπορεί τα χωριά να αποτελέσουν τα προάστεια των μεγάλων πόλεων. Μια ιδέα που έχει υιοθετηθεί από το Δήμο Ρεθύμνου και προσπαθεί να το υλοποιήσει.
Το δικό μου εγχείρημα προέρχεται μέσα από τα μαθήματα των οικιστικών συνόλων τα σχήματα των οικισμών, τους τύπους των οικισμών. Με τους φοιτητές έχουμε μελετήσει πάρα πολλά χωριά και οικισμούς ειδικά στον Αποκόρωνα, έχουν γίνει εξαιρετικές αποτυπώσεις στα “Κολοκάσια” στα Σφακιά, στην Αράδαινα, στα χωριά της Σητείας. Προσπάθησα να δω τα χωριά σαν δίκτυα οικισμών, ως δίκτυα κοινοτήτων όπου άνθρωποι και χώρος ταυτίζονται κάτι που έχει χαθεί σήμερα κυρίως λόγω της οργάνωσης των “Καποδιστριακών” αρχικά και μετά των “Καλλικρατικών” Δήμων. Ωστόσο παραμένει η φυσιογνωμία του χώρου ανάλογα με το χωριό. Το βλέπουμε ως κοινότητα που πέρα από το σπίτια και την πλατεία είναι και το βουνό ή η θάλασσα, τα έθιμα και οι παραδόσεις.

Κάνετε ιδιαίτερη αναφορά στο κρητικό σπίτι. Γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά των σπιτιών π.χ. στην Ήπειρο, ή στις Κυκλάδες. Μπορούμε να πούμε κάτι ανάλογο για την Κρήτη;

Η εικόνα που κυριαρχεί για το κρητικό σπίτι έχει “βγει “από τους μελετητές που έχουν γνωρίσει την Κρήτη για μικρά χρονικά διαστήματα και προσπαθούν να αναδείξουν το καμαρόσπιτο ως το “αυθεντικό” σπίτι του νησιού. Όμως υπάρχουν πολλές μορφές σπιτιών στην Κρήτη αρκετά υπόσκαφα, εγκαταστάσεις σε βράχο, σπίτια-σπηλιές κ.α. Αν συνεχίσουμε τη μελέτη των εγκαταστάσεων στην ύπαιθρο μπορεί σε μια 10ετία από σήμερα να έχουμε μια πληρέστερη εικόνα για το Κρητικό σπίτι.

Το υλικό για την έρευνα αυτή που εκτιμάτε ότι θα το βρείτε;

Υπάρχουν πολλοί εγκαταλελειμμένοι οικισμοί στο νησί. Όπου υποχωρεί ο πληθυσμός στην Κρήτη, επεκτείνονται οι κτηνοτρόφοι και έχουμε καταστροφή των κατοικιών. Χαρακτηριστική περίπτωση η Αράδαινα στα Σφακιά, το Γωνί στο οροπέδιο Ασκύφου, εγκαταλελειμμένα χωριά στο Οροπέδιο Λασιθίου και αλλού. Επίσης η Κρήτη επειδή είναι πλούσιος τόπος έχει μια συνεχή ανακατασκευή, μια συνεχή επέμβαση πάνω στο παλαιό άρα μια αλλοίωση που μας οδηγεί στο να μην ξέρουμε με ακρίβεια πως ήταν τα πράγματα στην αυθεντική τους μορφή. Είναι ενδιαφέρον επίσης πως τα χωριά είναι στις ίδιες θέσεις και με τα ίδια ονόματα πάνω-κάτω με αυτά του 13ου αιώνα. Οι εγκαταλελειμμένοι οικισμοί, τα αραιοκατοικημένα χωριά αποτελούν κεντρικό τόπο της έρευνα μας.