ΑΜΑΛΙΑ ΚΩΤΣΑΚΗ Αρχιτεκτονική έρευνα 100ετίας Από: Γιώργος Κώνστας Δημοσιεύθηκε στις: 07-09-2013 12:55:58 Μια συζήτηση για την Εκθεση "Κρήτη 1913-2013. Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία μετά την Ενωση" και όχι μόνο Μια ερευνητική ματιά στην αρχιτεκτονική πορεία της Κρήτης από το 1913 μέχρι σήμερα, μια ξεχωριστή μελέτη στο χθες και στο σήμερα μέσα από σχέδια, φωτογραφίες, ένα διαφορετικό "πάντρεμα" μορφών και Τεχνών. H επίκουρος καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου Κρήτης κα Αμαλία Κωτσάκη μας ξεναγεί στην Εκθεση "Κρήτη 1913-2013. Αρχιτεκτονική και πολεοδομία μετά την Ενωση" που εγκαινιάζεται στις 2 Νοεμβρίου στον χώρο της Δημοτικής Πινακοθήκης. Σε ποια βάση κτίστηκε αυτή η Εκθεση κα Κωτσάκη! Ποιος ήταν ο κεντρικός άξονας της όλης προσπάθειας; Στόχος και κεντρικός άξονας της Εκθεσης είναι να αναδείξει καταρχήν την επιρροή της Ενωσης στην εξέλιξη της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής στο νησί. Κάτι που είναι περισσότερο εμφανές στα πρώτα χρόνια μετά την Ενωση. Αργότερα υπάρχει μια εξέλιξη στο να δει κανείς πώς ο τόπος, η ιστορία, η φύση του αφομοιώνει αποφάσεις της κεντρικής διοίκησης και αποδίδει μέσω αυτών ιδιαιτερότητα στην παραγώμενη αρχιτεκτονική και στην τελική εικόνα των πόλεων. Οπότε η Εκθεση ουσιαστικά είναι αφήγημα του πώς η αρχιτεκτονική και η πόλη απαντά σε καίρια αιτήματα της κάθε εποχής από την Κρητική πολιτεία μέχρι σήμερα. Συγκεντρώσατε και παρουσιάζετε υλικό από όλη την Κρήτη. Πόσο δύσκολο ήταν αυτό; Υπήρχε ένα τεράστιο ερευνητικό κενό. Εγινε μια προσπάθεια εκτεταμένης έρευνας για την ανεύρεση και διαχείριση του υλικού, αλλά και των ανθρώπων που συμμετείχαν σε αυτή. Συγκεντρώνοντας το υλικό για την Εκθεση αντιμετωπίσαμε πολύ μεγάλες δυσκολίες γιατί η αρχιτεκτονική των τελευταίων 100 ετών δεν έχει μελετηθεί, δεν έχει καταγραφεί. Τα Χανιά είναι σε προνομιούχα θέση γιατί υπάρχει η σημαντική μελέτη της συναδέλφου Αιμιλίας Κλάδου που πραγματικά μας έλυσε τα χέρια. Στις άλλες πόλεις η ερευνητική προσπάθεια ήταν πολύ δύσκολη. Ευτυχώς είχαμε την πολύ μεγάλη στήριξη των Συλλόγων Αρχιτεκτόνων του νησιού που συνέβαλλαν στην προσπάθεια. Πώς καταφέρατε να ταιριάξετε 100 χρόνια αρχιτεκτονικής παράδοσης σε μια έκθεση; Η Eκθεση είναι χωρισμένη σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη αφορά την εποχή της Eνωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, στη συνέχεια η δεύτερη ενότητα αφορά την εποχή του μεσοπολέμου. Τότε υπάρχουν τρία πολύ σοβαρά θέματα, α) η σχέση με την Κνωσό καθώς είναι η εποχή ανάδειξης του σημαντικού αυτού αρχαιολογικού μνημείου που ενώνει την Κρήτη με τον ελληνικό χώρο, β) οι πρόσφυγες και τα ανταλάξιμα και γ) το αίτημα του αστικού εκσυγχρονισμού με την ηγετική μορφή του Ελ. Βενιζέλου να οδηγεί τη χώρα και την Κρήτη προς αυτήν την κατεύθυνση ιδιαίτερα το 1928 - 1932. Με τη μεγάλη τομή του πολέμου έχει να κάνει η τρίτη ενότητα που καταγράφει τις επιπτώσεις του στην αρχιτεκτονική της Κρήτης. Η εποχή αυτή είναι μια σκοτεινή ερευνητικά εποχή για όλη την Ελλάδα. Για πρώτη φορά θα έλθουν στο φως ευρήματα για την ανοικοδόμηση των πόλεων και των χωριών στην Κρήτη με υφυπουργό τον Κ. Δοξιάδη, με Κρήτες κατά βάση αρχιτέκτονες να συμμετέχουν σε αυτήν την προσπάθεια που κατά την ταπεινή μου γνώμη ίσως ήταν το μεγαλύτερο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας στη χώρα μας. Τότε δόθηκε η δυνατόητα να μελετηθεί η λαϊκή αρχιτεκτονική της Κρήτης έτσι ώστε να μπορέσει να αποτελέσει ένα άξονα στον οποίο θα βασιστούν οι προτάσεις για τους νέους οικισμούς που θα δοθούν στους αστέγους από τον πόλεμο. Η τέταρτη ενότητα έχει να κάνει με την "άνοιξη" της δεκαετίας του ?60. Εχουμε μπει σε μια πολύ αισιόδοξη εποχή που εμφανίζει ένα πολύ ενδιαφέροντα μοντερνισμό. Μιλάμε για την εποχή από το 1958-1967. Τα χρόνια αυτά εμφανίζεται ένας πολύ ενδιαφέρον μοντερνισμός κατά βάση στην ξενοδοχειακή αρχιτεκτονική, τα περίφημα προγράμματα του ΕΟΤ για τα "Ξενία" και είναι η εποχή που αρχίζει να ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ζήτημα της τουριστικής αξιοποίησης ολόκληρων περιοχών. Τότε ανατίθενται σε διακεκριμένες μορφές του ελληνικού μοντερνισμού όπως οι Τ. Ζενέτος, Κ. Δεκαβάλας κ.ά. μελέτες τουριστικές αξιοποίησης με υπουργό συντονισμού τον Κ. Μητσοτάκη και γίνονται οι μελέτες τουριστικής αξιοποίησης Παλαιοχώρας, Σφακίων, Πλακιά κ.ά.. Οι μελέτες αυτές γίνονται αφορμή να διατυπωθούν καινοτόμες απόψεις που ουσιαστικά συνιστούν κάποιες από τις πιο λαμπρές σελίδες του ελληνικού μοντερνισμού. Οι μελέτες αυτές έμειναν στα χαρτιά. Αρχιτεκτονική όμως δεν είναι μόνο το υλοποιημένο αλλά και τα σχέδια. Σε έναν απλό πολίτη που δεν έχει ιδιαίτερες σχέσεις με την αρχιτεκτονική, πώς θα προσπαθούσατε να του κινήσετε το ενδιαφέρον ώστε να έλθει και να δει την Εκθεση ; Oι λόγοι που επιβάλλουν μια τέτοια επίσκεψη είναι πάρα πολλοί. Καταρχήν πολιτισμός στον χώρο είναι εξίσου σημαντικός με αυτόν των άλλων Τεχνών αλλά και γιατί η πόλη και η αρχιτεκτονική αντικατοπτρίζουν κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες. Ετσι, η αρχιτεκτονική γίνεται ένα μέσο για να κατανοήσεις καλύτερα την ιστορία σου με πρίσμα θέασης την πόλη. Είναι πολύ σημαντικό να δεις μεγάλες στιγμές της αρχιτεκτονικής στον τόπο σου κατά τη διάρκεια ενός αιώνα. Σήμερα η οικοδομική δραστηριότητα υπερπολλαπλασιάσθηκε χωρίς χωροταξικό σχεδιασμό, δίχως πολεοδομικές μελέτες. Βλέπετε να επικρατεί ένα "αρχιτεκτονικό" μπάχαλο σε ό,τι κάνουμε τα τελευταία χρόνια; Δεν μου αρέσει η παρελθοντολογία, έχουμε την τάση να ωραιοποιούμε το παρελθόν. Τα πράγματα είναι κάπου στη μέση. Μετά το ?67 όπως όλη η Ελλάδα, έτσι και η Κρήτη πέρασε διάφορες καταστάσεις που κατά κύριο λόγο δεν ευνοούσαν την αρχιτεκτονική και πολεοδομική παραγωγή. Υπήχε μια τάση για υπερεκμετάλλευση του τουρισμού, του τοπίου. Μέχρι το 1975 υπάρχει μια έντονη αστικοποίηση του τοπίου. Μετάφερουμε την πόλη στη φύση. Κτίζονται τα πάντα, ολόκληρος ο βόρειος άξονας της Κρήτης, αστικοποιείται το τοπίο. Και μιλάω για το ?75 γιατί για πρώτη φορά τότε είχαμε το άρθρο 24 του Συντάγματος που μιλάει για προστασία του περιβάλλοντος και της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Εμφανίζεται το αίτημα για αειφορία και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Με τα Μ.Ο.Π. τη δεκαετία του ?80 χάνεται ο έλεγχος και έχουμε άκριτη αστικοποίηση και μεγαλοκατασκευές που επιδρούν πολύ αρνητικά στο τοπίο. Από την άλλη, μετά τα Μ.Ο.Π., με τα Ε.Σ.Π.Α. στην πρωτοκαθεδρία της Ευρωπαϊκής πολιτικής μπαίνουν οι αναπλάσεις των πόλεων που σαφώς και βελτιώνουν την εικόνα τους π.χ. Ηράκλειο. Επομένως θα έλεγα ότι τα πράγματα είναι κάπου στη μέση. Στην Κρήτη δεν φαίνεται να υπάρχουν σήμερα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής όπως στο Πήλιο ή στις Κυκλάδες. Πού το αποδίδετε αυτό; Ναι αυτό είναι ξεκάθαρο. Ομως έχει ένα πλεονέκτημα η Κρήτη σε σχέση με άλλες περιοχές. Εχουμε ενετικούς θύλακες. Επίσης στις πόλεις της Κρήτης υπάρχει το "παλίμψηστο" βλέπουμε στις πόλεις της τα στρώματα των πολιτισμών. Αυτό είναι πιο ενδιαφέρον κατά την άποψή μου από ένα παραδοσιακό οικισμό. Και αυτό δεν το έχουν πολλές πόλεις. Και τα χωριά της Κρήτης που δεν έχουν πλέον κανένα "χρώμα", μοιάζουν περισσότερο ως προέκταση των πόλεων σε μικρότερη κλίμακα; Αυτό τείνει να γίνει καθεστώς σε όλη την Ελλάδα. Η Κρήτη στη λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική δεν διέθετε μεγάλης κλίμακας αρχοντικά που μπορεί να είχαν διατηρηθεί. Δεν είναι π.χ. Καστοριά, Βέροια, Σιάτιστα, Πήλιο με τα μεγαλειώδη κτήρια. Τα σπίτια ήταν πιο ταπεινά, που οι συνθήκες δεν επέτραπαν τη διατήρηση τους όπως είχαν. Οι άνθρωποι έπρεπε να ζήσουν, να επεκτείνουν τις δραστηριότητες τους. Το μεγάλου ατού της Κρήτης δεν είναι οι παραδοσιακοί οικισμοί αλλά το τοπίο. Η αγριάδα του τοπίου της την καθιστά διακριτή διεθνώς, αυτό θα έπρεπε πάση θυσία να διαφυλαχθεί με κάθε τρόπο και μετά τα ενετικά, τα οθωμανικά. Στις παλιές πόλεις της Κρήτης διαπιστώνουμε μια αυξανόμενη αντιπαλότητα μεταξύ της επιχειρηματικής λειτουργίας και της κατοικίας. Πώς το αντιμετωπίζετε εσείς ως αρχιτέκτονες; Είναι ένα σημαντικό πρόβλημα προς επίλυση, από τα δύσκολα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίζουμε. Είναι λάθος πάντως για την Κρήτη να μένει μόνο στο ενετικό παρελθόν. Η περίοδος από το 1913 έως το 2013 αναδεικνύει ένα σύγχρονο πολιτισμό στον τομέα της αρχιτεκτονικής και της πόλης που είναι πολύ σημαντικός. Ελπίζουμε ότι η Εκθεση αυτή θα θέσει κάποια νέα δεδομένα στην αντιμετώπιση του χώρου. Οι διοργανωτές Σημειώνεται ότι η Εκθεση εντάσσεται στα πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια της Ενωσης της Κρήτης με την Ελλάδα και θα εγκαινιαστεί στις 2 Νοεμβρίου στον χώρο της Δημοτικής Πινακοθήκης. Θα μεταφερθεί στο Ηράκλειο στις 16 Μαρτίου του 2014 και εκκρεμεί ο ορισμός της ημερομηνίας της Εκθεσης στην Αθήνα. Την διοργάνωση έχουν το τμήμα Χανίων του Σ.Α.Δ.Α.Σ. - Π.Ε.Α., η Περιφέρεια Κρήτης, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών 'Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος' με την υποστήριξη των Συλλόγων Αρχιτεκτόνων Ν. Ηρακλείου, Λασιθίου και Σ.Α.Δ.Α.Σ. - Π.Ε.Α./ Τμήμα Ρεθύμνου, καθώς και του Πολυτεχνείου Κρήτης - Τμήμα Αρχιτεκτόνων.